Bu uygulamada, Kur’ân’ı Kerim’de geçen kelimeler, köklerine göre incelenmiştir. Bu kökler de ilk harflerine göre gruplandırılmıştır. İncelemek istediğimiz kelimenin öncelikle hangi kökten geldiğini bulmamız gerekir. Bu konuda bize yardımcı olacak sitelerden bazıları şunlardır:
İnceleyeceğimiz kökü tespit ettikten sonra, başlangıç harfini, alfabetik olarak sıralanmış harflerin içinden seçerek, ilgili köke gideriz. Burada 5 temel başlık bulunmaktadır:
- Anlam
- Kur’ân’daki Türevleri
- Benzerlikler
- Türkçeye Geçen Kelimeler
- Âyetler
Şimdi bu başlıkların altlarında neler olduğuna bakalım:
ANLAM:
Burada öncelikle kök kelimenin anlamı verilmiştir. Bu kelime genellikle üç harften oluşan bir fiildir. Bu kök ile ilgili önemli açıklamalar, “Açıklama” başlığının altında yer alır. “Kur’ân’daki Türevleri” bölümünde yer almayan, fakat kelimeyi incelememiz için bize ışık tutacak diğer türevler de, bu bölümde, “Diğer Bazı Türevler” başlığı altında incelenir.
KUR’ÂN’DAKİ TÜREVLERİ:
İncelediğimiz kökün Kur’ân’da geçen türevleri, bu bölümde alt alta sıralanmıştır. “Tür” başlığı altında, bu kelimelerin isim, fiil veya edat oluşu açıklanır. “Adet” başlığı altında, bu türevin Kur’ân’da kaç kere geçmiş olduğu belirtilir. “Anlam” başlığı altında kelimelerin anlamı verilir. “Örnek” başlığı altında ise, örnek bir ayet için, sûre/âyet numarası yazılıdır. En altta bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’da kaç kere geçmiş olduğu, toplam olarak gösterilir.
Kelimelerin gramatik adlandırışları yani isim, fiil veya edat oluşları açıklanırken, fiiller kendi aralarında bir tasnife tâbi tutulmuşlardır. Sülasi fiil ve mezid fiiller olarak adlandırılan bu gruplandırma için, anahtar tablo aşağıda yer almaktadır:
| fiil-I | فَعَلَ | ||
| fiil-II | فَعَّلَ | Tef’îl Bâbı (II. Bâb) | تَفْعِيلٌ |
| fiil-III | فَاعَلَ | Mufâale Bâbı (III. Bâb) | مُفَاعَلَةٌ |
| fiil-IV | أَفْعَلَ | İf’âl Bâbı (IV. Bâb) | إِفْعَالٌ |
| fiil-V | تَفَعَّلَ | Tefa’ul Bâbı (V. Bâb). | تَفَعُّلٌ |
| fiil-VI | تَفَاعَلَ | Tefâul Bâbı (VI. Bâb) | تَفَاعُلٌ |
| fiil-VII | اِنْفَعَلَ | İnfiâl Bâbı (VII. Bâb). | اِنْفِعَالٌ |
| fiil-VIII | اِفْتَعَلَ | İfti’âl Bâbı (VIII. Bâb) | اِفْتِعَالٌ |
| fiil-IX | اِفْعَلَّ | İf’ilâl Bâbı (IX. Bâb) | اِفْعِلَالٌ |
| fiil-X | اِسْتَفْعَلَ | İstif’âl Bâbı (X. Bâb). | اِسْتِفْعَالٌ |
Bu bölümde geçen isimlerin, tekil veya çoğul olarak kullanılmaları konusunda, şu ilkeleri benimseyerek hareket edilmiştir:
Eğer bir ismin kırık çoğulu da Kur’ân’da geçmişse, o ismin kırık çoğulunu “Açıklama” kısmına yazıldı.
Eğer bir ismin sadece kırık çoğulu geçmişse, tabloda ana sütuna yazılıp, tekili “Açıklama” kısmına yazılmıştır.
Kurallı çoğullar için bu işlem uygulanmamıştır.
“Ayetler” bölümünde, kelimelerin yapıları ile ilgili biraz daha detaylı bilgi verilmiştir.
“Kur’ân’daki Türevleri” bölümünde, kurallı çoğullar ile ilgili detaylara girilmemiştir.
Ayrıca bir fiilin meçhul hali Kur’ân’da kullanılmışsa, o da “Açıklama” kısmına yazılmıştır.
BENZERLİKLER:
Bu bölüm kendi içinde dört bölümden oluşmaktadır.
- Kök Harflerinin Yer Değişimi
- Mahreci Benzeyen Kökler
- Benzer Manada Kelimeler
- Zıt Manada Kelimeler
Kök Harflerinin Yer Değişimi:
Üç kök harfin yer değiştirmesi ile oluşan yeni kökler, eğer Kur’ân’da geçiyorsa, bunları bu bölümde belirttik ve karşılaştırma yapılabilmesi amacı ile o köklere gidişi sağladık. Bunu yapma gayemiz şuydu: Aynı harflerden oluşan kökler, bazen bir şekilde, bir anlam ilişkisi içinde bulunabilmektedir. Mesela (س ب ح) kökünün temel anlamı, “yüzmek, hareket etmek”tir. Bu kökün harflerini ters çevirdiğiniz zaman (ح ب س) olur ki, bu da “haps etmek, hareketi kısıtlamak” anlamına gelir. Hareket etmek ile haps olmak arasında anlam açısından ters bir ilişki söz konusudur.
Mahreci Benzeyen Kökler:
İncelediğimiz kökün harflerinde, benzer mahreçli harfler varsa ve bu benzer mahreçli kökler Kur’ân’da geçiyorsa, bunlara bu bölümde yer verdik ki, birbirleri ile karıştırılma ihtimali olan kökler iyice ayırt edilsin ve daha kolay bir şekilde öğrenilsin. Benzer mahreç derken, hangi harfleri birbiri ile eşleştirdiğimizi aşağıdaki tabloda belirttik:
| e-a | ي | و | ع | ا |
| t | ط | ت | ||
| s | ص | س | ث | |
| h | ه | خ | ح | |
| d | ض | د | ||
| z | ظ | ز | ذ | |
| k | ك | ق |
Benzer Manada Kelimeler:
İncelediğimiz köke ait türevlerin benzer manaları varsa, sinonim kelimelerin incelendiği bazı kaynaklardan bunları tespit ederek buraya aldık. Benzer kelimelerin ait olduğu kökler, eğer Kur’ân’da geçiyorsa, karşılaştırma yapabilmek amacı ile o köklere gidişi sağladık. Bu benzer kelimelerin anlamlarını da, eğer başka bir yerde açıklama yoksa, “Anlam” bölümündeki “Diğer Bazı Türevler” kısmına yerleştirmekteyiz.
Zıt Manada Kelimeler:
Aynı şekilde, incelediğimiz köke ait türevlerin zıt manaları varsa, antonim kelimelerin incelendiği bazı kaynaklardan bunları tespit ederek buraya aldık. Zıt kelimelerin ait olduğu kökler, eğer Kur’ân’da geçiyorsa, karşılaştırma yapabilmek amacı ile o köklere gidişi sağladık. Bu zıt kelimelerin anlamlarını da, eğer başka bir yerde açıklama yoksa, “Anlam” bölümündeki “Diğer Bazı Türevler” kısmına yerleştirmekteyiz.
Benzer ve zıt anlamlar, incelediğimiz kelimenin daha kolay öğrenilmesine yardımcı olacaktır.
Bu bölümde, yukarıdaki sırayı takip ettikten sonra, ilgili köke ait, farklı kaynaklardan bulup derlediğimiz, “Benzerlikler ve Farklılıklar” hususuna ait önemli açıklama bilgilerine yer vermekteyiz.
TÜRKÇEYE GEÇEN KELİMELER:
Bu bölümde, incelediğimiz kökten Türkçeye geçmiş olan kelimeler yer almaktadır. Türkçeye geçen kelimelerin bazıları günceldir, bazıları ise daha çok Osmanlıca metinlerde görülmektedir, kullanımları eskimiştir. Bu kelimelerin Arapça yazılışları ve Türkçe anlamları, tablo olarak bu bölümde bulunmaktadır.
Türkçeye geçen kelimelerde bazen incelemeye değer ilginç açıklamalar, semantik anlam kaymaları oluyor. Bu tarzda, üzerinde durulması gereken kelimeleri ve önemli açıklamaları ayrıca belirtmekteyiz.
ÂYETLER:
Bu bölümde, Kur’ân’da geçen ve ilgili köke ait bulunan kelimeleri, âyetler içinde gösteriyoruz. Uzun olan âyetlerde, dikkatin o kelimede toplanabilmesi için, kelimeyi sadece yakın çevresi ile birlikte ele alıyoruz. Bu, çok hassas bir konu. Âyetin sadece bir bölümünün incelenmesi, anlamın tam olarak verilmesini etkileyebilir. Bu yüzden bu kısımlara bakarak âyetlerin manası konusunda hüküm verilmemelidir. Amacımız sadece kelimeyi bir bağlam içinde göstermektir. Gerekli durumlarda âyetin, hatta sûrenin ve Kur’ân-ı Kerim’in tamamının bir bütünlük içinde incelenmesi lazımdır.
Bu arada, âyetlerin mealinde, anlamın bozulmaması için, metinde olmayan bazı açıklayıcı kısımlar parantez içinde yazılmıştır. Âyetin bir kısmının değil de, tamamının ele alındığı yerlerde, mealin sonuna bir yıldız konulmuştur.
İncelediğimiz köke olan âyetler Kur’ân’da 50’den fazla geçmiş ise, onları şimdilik bu bölümde gösteremiyoruz. Bu âyetlerin bir arada sıralanışını görmek isteyenler için kaynak olarak aşağıdaki siteleri verebiliriz: